Z historii gminy

W Brzesku, na Cmentarzu Żydowskim, pośród wielu mogił znajdują się także te związane z holokaustem. Wśród nich znajdują się groby związane z historią mieszkańców gminy Dębno wyznania mojżeszowego. Otóż niejaki Herman Sperber wystawił tablicę ku wiecznej pamięci zamordowanych w Dębnie 26 X 1942 roku: Faiga Sperber, Lola Sperber jej dzieci: Maryla, Celina Sperber, Donia Sperber, Paulina Sperber jej dzieci: Maryla, Cesia Sperber, Bronek Sperber, Janek Sperber, Renia Sperber, Michał Sperber jego żona Regina ich dzieci: Maryla, Celina Sperber, Janek Sperber. Ten sam fundator: Herman Sperber wraz z żoną Reginą oraz niejaki Józef Glassner wystawili kolejną tablicę nagrobną ku pamięci zamordowanych w Dołach 28 VII 1943 roku: braci Karol Glassner, Zygmunt Glassner, oraz Maria Glassner, Hela Glassner, Samuel Glassner, Ignac Glassner, Faiwel Waissbergier jego żona Hania i ich dzieci Lolek i Janek. Czy te tablice kryją jakąś tajemnicę? Raczej nie, stanowią jednak pewną zagadkę i z pewnością mogą stać się  przyczynkiem do dyskusji nad kwestią eksterminacji wyznawców mojżeszowych z naszej gminy w czasie II wojny światowej. Chcielibyśmy, aby ten tekst był tej w dyskusji kolejnym głosem.

Powiat brzeski, jak i cała była Galicja, był ojczyzną ludzi wielu wyznań. Poza katolikami, największą grupą wyznaniową byli wyznawcy mojżeszowi dla uproszczenia zwani Żydami. Dość przypomnieć, że w opublikowanym w 1919 roku „Ilustrowanym przewodniku po Galicji” Mieczysława Orłowicza znajduje się wzmianka – przy opisie stacji kolejowych  – że „na południe od Słotwiny (stacji kolejowej – P.M.) znajduje się żydowskie miasteczko Brzesko”. Również w monografii wsi Maszkienice profesor Franciszek Bujak opisując wieś w przededniu I wojny światowej wskazuje, że młyny i sklepy w tej wsi miały żydowskich właścicieli. Trzeba zaznaczyć, że w każdej wsi gminy Dębno mieszkali wyznawcy mojżeszowi. Nie ma w źródłach pisanych wzmianki, by na terenie naszej gminy dochodziło do konfliktów wyznaniowych. Wręcz przeciwnie. Dzieci żydowskie uczęszczały do szkół wraz z dziećmi polskimi, jedynie na religię chodziły do Brzeska. Wszyscy żyli w równowadze do czasu, gdy Polską zawładnęli Niemcy, którzy rozpoczęli stopniową izolację Żydów.

Wiosną 1941r. rozpoczęto etap eksterminacji Żydów na terenach okupowanych. Zaczęto tworzyć getta. Do utworzonego w Brzesku mieli się zgłosić wszyscy Żydzi z gminy Dębno. Na niewielkim skrawku ogrodzonej ziemi szybko zaczął się szerzyć głód i choroby zakaźne. Niemcy zagrabili „więźniom’ wszystkie cenne rzeczy. Getto opuszczać mogli jedynie ze specjalną przepustką, lub grupowo prowadzeni pod karabinem na roboty przymusowe. Stracili wszelkie prawa człowieka, wprowadzono całkowity zakaz styczności z polską ludnością. Za próbę pomocy udzielanej Żydom groziła śmierć lub w najlepszym wypadku obóz koncentracyjny. Mimo świadomości zagrożenia, mieszkańcy naszej gminy starali się pomagać Żydom – czy to przez dostarczanie żywności do getta, czy przez ukrywanie ich w swoich gospodarstwach. Znanym tego przykładem są działania Jadwigi i Juliusza Kolarzowskich, właścicieli młyna w Łoniowej. Z własnej inicjatywy dostarczali duże ilości żywności dla ludzi zamkniętych w brzeskim getcie. Jadwiga przeprowadzała do Brzeska furmanki z jedzeniem, które przemycano potem do zamkniętej strefy. Ludzie ci wiedzieli, co grozi za pomoc Żydom, ale mimo to nie pozostawili ich samym sobie.

Mimo tych wszystkich zabiegów, mieszkańców gminy Dębno wyznania mojżeszowego czekała zagłada. Najbardziej znanym dramatem jest okrutna śmierć rodziny Hermana Sperbera. Niestety, historia ta jest wielowątkowa i w niektórych fragmentach tajemnicza. Wszyscy żyjący mieszkańcy wspominający tamte wydarzenia nie są w stanie podać nazwiska Hermana. Mówią na niego tak jak ludzie wtedy na wsi: Herman lub Heśla. Ukrywać się miał u Sachów na pograniczu Dębna i Porąbki Uszewskiej w – i tu znowu mamy sprzeczne relacje – domu, wykopanym bunkrze, piwnicy nieukończonego domu. Nie wiadomo do końca, ilu członków liczyła jego rodzina. Świadkowie rozstrzelania mówią o siedmiu osobach. We wspomnieniach o Janie Brzeskim, który brał udział przy porodzie żony Hermana – Reginy – nadmieniono, że była to rodzina dwunastoosobowa. Na nagrobku natomiast, wspominanym na początku, sam Herman umieścił pod datą zabójstwa aż 16 osób! Do tego dochodzi relacja podziemia – według ustaleń AK: „Matka z córkami Glassner Hafta i Bronka (lat 11) oraz Jana (lat 7) uciekły z getta w Brzesku i powędrowały do Dębna licząc na pomoc rodziny Glassnerów. Tu dowiedziały się o zamordowaniu ich, przyszły potem jak zbłąkane owce prosto pod tymczasowy posterunek niemiecki w Porąbce Uszewskiej mieszczący się w dawnym budynku dróżnika Michała Chlupki i usiadły na schodkach przy wejściu. Życzliwi ludzie chcieli je odwieść od samobójczego zamiaru. Tym bardziej, że w budynku nie było żandarmów. Ale matka była tak zdesperowana, że nie reagowała na żadne rady. Nadjechali Niemcy, wyprowadzili matkę i dziewczynki za kuźnię Michała Matury i tam zastrzelili a sołtysowi kazali zawieźć zwłoki pod las plebański i zakopać (uwaga to były dziewczynki nie chłopcy).” Czy ma to związek z Hermanem? Nie wiadomo. Nie zgadzają się nazwiska, a nawet imiona tych umieszczonych na epitafium Sperbera. Problem tylko w tym, że nazwiska Sperber nie wymieniają żadne źródła  z czasów wojny, pojawia się ono dopiero w listach Hermana z lat 1945-48. Może po wojnie zmienił nazwisko? Wiadomo jedynie, że rodzinę Hermana, jak i rozstrzelane w Porąbce kobiety, ekshumowano po wojnie i przeniesiono na cmentarz żydowski w Brzesku. Kto i w którym miejscu opisywanej historii się myli? Nazwisko Glassner jest wprawdzie umieszczone na nagrobku informującym o zbrodni w Dołach, ale z kolei nie zgadzają się daty. Likwidacja getta nastąpiła w 1942, wydaje się więc, że kobiety szły do rodziny Hermana. Same zagadki.

Sama zbrodnia z 26 X 1942 też ma wiele wersji. Niemcy mieli wpaść na trop Sperberów-Glasnnerów (?) z powodu nieuwagi Hermana, który afiszował się we wsi chodząc ostentacyjnie po domach. Z kolei, według relacji jednego ze świadków, Niemcy aresztowali 10 mieszkańców Dębna jako zakładników, grożąc rozstrzelaniem w przypadku fiaska w poszukiwaniach rodziny Hermana. Źródła zgadzają się  co do sprawcy zbrodni: dokonał tego Johan Lapsch. Po otoczeniu rodziny, kazał im się położyć na ziemi i strzelał w tył głowy z pistoletu. Przy pierwszej próbie strzału pistolet miał się zaciąć a Herman rzucił się do ucieczki. Lapsch zarządził pościg, który mieli przeprowadzić polscy granatowi policjanci, a sam dokończył egzekucję. Dalsze wypadki znów mają kilka wersji. Uciekał więc Heśla pieszo lub konno (konia miał wziąć z kuźni Chodackiego), najpierw trafił do Biesiadek lub – w innej wersji – do Jastwi. W końcu – i to już z pewnością informacja potwierdzona – trafił do Dębna, do rodziny Flądrów, gdzie przez ponad 2 lata ukrywał się na strychu stodoły za fałszywym filarem, wychodząc tylko w nocy.

Jak już wspomniałem, jest to najbardziej udokumentowana historia. Chcielibyśmy jednak wyjaśnić jak najwięcej z historii żydowskich mieszkańców naszej gminy. Z powodu szczątkowych relacji nie pokusimy się przedstawić teraz tragedii zamordowanych w Dołach, a ukrywających się w polskiej rodzinie Żydów – Glasnnerów. Nie znamy szczegółów zabójstwa Pinkasów. Nie wiemy, co się stało z Żydami z Maszkienic i Sufczyna. Dlatego też artykuł ten chcielibyśmy potraktować jako głos w dyskusji i apel do czytelników. Przygotowywana publikacja ma być hołdem dla wszystkich naszych mieszkańców, którzy żyli i umierali w czasie okupacji niemieckiej. Jeżeli ktokolwiek z Państwa mógłby nam wskazać ludzi lub dokumenty poszerzające wiedzę o ludności żydowskiej naszej gminy będziemy wielce zobowiązani za wszelką pomoc. 

Piotr Marecik walmsley@wp.pl

Szymon Smaga-Kumorek  szymon.smaga@gmail.com

Na zdjęciu: Rodzina Flądrów ukrywająca Hermana- zdjęcie powojenne